Skriiₐnd tróch Ken Ho

Méénsken wââden ien ’t flieden eng mei de natuur feboenden. Óm uus henne wééₐd ’r allónnig mar de natuur. Dòt het de grätste ienfloe òp de méénsk het, wééₐden (en nó jitte wòl) de sónne en de moeₑne. Het fòòr feskil ken jitte grätter wèèze as dòt twiske dei en naaₑt?

Jeel ies ’n féést dòt òp ’e tiₐsterste dei fan ’t jiir fiiₐd wòd. M’n mút tienke dòt ’t ek betéékent dòt ’t dèₐnei lichter wòdde sòl. Dòt kómt ómdòt de sónne en moeₑne só as jèè siiₐnd wòdde fanuut ’e èₐde òp ’n sieklieske wiize mei e-nem ómgaaₑne. Wintes wòd ’t kââlder tòtdòt de wintewende bereekt wòd. Dèè sòl de naaₑt ’t langst en de dei ’t kòtst ien ’t jiir wèèze. Deróm ies ’t ek nâât fremd dòt ’n féést óm dizze tiid henne hèₐlden wòd óm de kómmende lichtere dèègen wòlkóm tó heeten. Ómdòt ’t féést jeel krekt òp ’e tiid fiiₐd wòd dèè ’t de sónne wúrómdraait, heet ’t ek de wintesónnewendeféést.

Froeger wââd jeel ek ien Frieslâând fiiₐd. Mar nó kenne wie allónnig reede het ’t fòlk ien ’t féést deent hewwe sòlle oeₑn ’e hâând fan traadiesjes fan óóre plekken, jin ’t gelókkig genòg jitte nâât heelendal fedwiend binne.

Jeelbaim febanne

’n Gebroek ies óm jeelbaim tó febannen.’n Baim wòd ien ’t bosk kerre as jeelbaim die ’t ómkappe wòd en nei huus tó bròòt wòd. ’t Fiir ien ’t hèₐd mei it heele jiir tróch nâât dóófd wòdde tòtdòt ’n niejen jeelbaim foenden wòd. Dèₐneist mút ’n likj déél fan ’t jeelstam fan ’t leste jiir bewarre wòdde óm de nieje baimstam mei oeₑn tó stekken. Nei ’t leeuwen tèènt ’t de jiirròlle kómpleet tó meikjen. ’t Siembóólieseeret ’n goeₑden oergóng nei ’t óór jiir.

Ashen Faggot ien Iengelâând

De sóóₐte baim die ’t kerre wòdde sòl as jeelbaim, ken m’n reede oeₑn ’e hâând fan ’t traadiesjeneele winteféést fan ’e Iengelsen. Jèè dwaaₑne oeₑn ’t féést fan Ashen Faggot, dòt esken hóólt betéékent. Neidòt de baim ien ’t hèₐd tipt ies, mút ’r ’n saing soengen wòdde. M’n leeuwt dòt waa ’t gin esken hóót banne leet, nie jiir oengelók hewwe sòl.

Cacho fio ien Provence, Frankriek

De traadiesje óm jeelbaim tó febannen ies ek tó sèèn ien Provence, ’n gebied ien suudòòstlik Frankriek.’t Féést heet Cacho fio (’t Oksietâânsk fòòr ’t oeₑn ’t fiir dwaaₑn) en wòd krekt fiiₐd òp ’e dei fan wintestòlstâând. ’n Biesoender fransk neigerócht mei de nemme Bûche de Noël (’t Fransk fòòr ’e jeelbaim) kómt ek hirwei. ’t Wòd só mekke dòt ’t òp ’n baim lieket.

Bóppenatuuₐlike wéézens

Wintesónnewende ies ’n bóppenatuuₐliken tiid.’t Ies de tiid hó’neer ’t de wrââld as wie ’t kenne òp sien kòp steld wòd. Bóppenatuuₐlike diengen kómme ’ruut óm méénsken tó plaigjen. Dèₐtróch ies ’t nóódsaiklik óm óffes tó meikjen oeₑn ’e Góóden, jin ’t beskerming bèède.

De jeelbók en jeelkat

Hir wòd ’n òpsomming joend oer alle wéézens jin ’t óm dizze tiid henne de méénsken kómme tó plaigjen.

De jeelbók wòd leeuwd sómmes ien ’t bósk tó bliuuwen wúr ’t nimmen ’m fiende ken. Pas wintes kómt ’t nei de stééden en dòrpen óm offes fan ’e méénsken òp tó aaskjen. Waa ’t gin offes jouwt, wòd fúthelle. Méénsken jin ’t jeelbókken spielje, bestraffe jin bòn jin ’t nâât dóógje en jooₑne presentjes oeₑn jin goeₑde bòn. De bók ies sem ’n fruchstberenstééken.

De jeelkat ies fòòral bekend ien iislâând. Dòt ies ’n kat die ’t wintes kómt óm jin méénsken òp tó ieten jin ’t gin niejen klaaₑn hewwe. Sódwaaₑnde wòdde de boeren oeₑndriiₐnd óm jerre wörk fòòr winter òò-tó meikjen.

Jin fienden fan ’e jeelman

Ien uus tiid wúr ’t allónnig de jeelman al uus oeₑndacht kriege het, hewwe wie beinei sien fienden fejetten. Ien Nederlâând hewwe wie de “zwarte piet (’t Hollâânsk fòòr ’e swatte piet)”, ien ’t nóóden en ’t midden fan Duutslâând “Knecht Rupert (’t Haigduutsk fòòr ’e fiend Roepèₐt)” en “Krampus (’t Beiersk fòòr de daade) ” ien Suudduutslâând, Nóódietaalieje, Òòstenriek, Liechtenstein en óóre lâânden ien ’t midden fan ÚÚroopaa. Jèè binne allegaar jin fienden fan ’e jeelman. Nei ’t leeuwen bestéét jerre taks ’erien, bòn jin ’t nâât dóógje fút tó briengen nei ’t oenderiiₐtske riek. Nieskiirig ies de Krampus, die ’t jitte ’n sóóₐte hóólt drèèget die ’t mekke ies mei birkebaimen, óm oendóógjende bòn mei tó slaaₑn. Dèₐneist hewwe zwarte piet ek wòl regsakken jin ’t bedoeₑld binne óm minne bòn mei fút tó fiiren. Knecht Rupert het ek sien roede en hie wòd sóms de diiwel nèème.

Offes fòòr ’e Góóden meikje, drienke en iete

De wintesónnewende ies soender twiewel ’n buutengewóónen tiid. Nei ’t leeuwen wòd ’t féést jeel tróch jin Góóden leid. Biefòòrbéél het ’e germaanske God Óðinn de nemme jólnir (’t Ââldnóóₐsk fòòr een fan jeel) en jólfaðr (’t Ââldnóóₐsk fòòr de fééₐr fan jeel). Óóre Góóden kenne ek nèème wòdde as jólnar (’t Ââldnóóₐsk fòòr liiₐd fan jeel). ’t Wòd jól (jeel) ien ’t Ââldnóósk wòd ek broekt óm oer ’t algemèèn ’n féést oeₑn tó tiₐdden. Hir sógt m’n ’t febâând twiske fééstfiiring, Góóden en ’t wintesónnewendeféést jeel. Tróch offes oeₑn Góóden tó meikjen, wòdden féésten fiiₐd, wúr ’t jeel een fan ies.

’t Gebroek óm offes oeₑn Góóden tó meikjen ies ek wúróm tó fienden oender ’e Sjienéézen. Ien ’t Sjinéés heet wintesónnewende Dūngji, die ’t ’de haigtepunt fan winter betéékenet. Nei ’t skruuwen fan ’e klassiek Jāuláih (De riegels fan ’t keizerriek fan Jāu), wòdde de Góóden ien ’e hiemel, méénsken en géésten fereere as ’t wintesónnewende ies. Oerèₐldes wòdde oeₑnbidden en presentsjes wòdde oeₑn e-nem joend. Nieskiirig ies dèₐneist hó ’t belangriek de tiid fan wintesónnewende ies nei ’t Sjienééske leeuwen.  Dūngji ies nemmelik de ééₐste Jithei ien èₐlk Sjienéésk jiir, dòt ien fèᵤer-en-twientig Jithei iendeeld wòd.

’n Gaarfetting

Ien ’t kòt ies wintesónnewende ’n biesoenderen tiid en jeel ’n biesoender féést. Dèè wòd droenken, ieten, doense. Óm gelók tó kriejen wòd jeelbaim feband. Óm jin minne wéézens fút tó jeien jin ’t allegaar ien ’e tiid feskiene, wòdde Góóden oeₑnbidden. Alles wòd deent óm ’t nieje jiir fruchtstber tó meikjen.

Mar ’r ies jitte fuule wúr ’t wie nâât sieker oer binne.  Wie witte biefòòrbééld nâât meer hó lang oft ’t féést jeel froeger fiiₐd wââd (tréé dèègen of tòòlef dèègen?), hó ’t féést krekt uutfiiₐd wââd en só. Sem wit m’n nó nâât meer wúr ’t de nemme jeel wei kómt.

D’r mút oenderseek nei deent wòdde.