Schreeuwn troch Dyami Millarson

Yn ‘e nacht fan freed 11 oktober wie ik wetjen en kúe ik net mair sliepe. Derom wúe ik maar reis wat lôze ieuwr ús eilaun yn ‘e aude búeken dà ‘t ik fiine kúe. Ik slúech it búek mooi de Audhollaunse nôme Het eiland Schiermonnikoog en zijne bewoners, dat troch F. Allan schreeuwn en yn achttjienhúndet seks en fyftich útjeeuwn is, epen en leis ieuwr it eilaun. Ik bleddere maar wat troch it búek hanne en koom by it ieuwn, der ‘t myn oondocht pôke wez troch in fraimden tekst. Ik seich nach reis gúed en jawal! it wie in tekst yn ús lytjen tang (ne wet ik aik dat myn gebrúk fan it wez ‘tang’ om it Hollauns wez ‘taal’ ieuwr tò satten echt Eilauns is, myn taalgefúel klappert gelokkich). Ik siet echt even mooi de aire op ‘e hôle want dit wie wal it ôlerlaste dat ik fewachte hie. Fansalm wie ik der heel bliid mooi. It het tach eurne gúed feur wein dat ik net sliepe kúe, tacht ik by mysalm. Omdat ik de tekst gúed yn ‘e fingers kreje wúe en it opslooin hewwe wúe op dit plak, der ‘t ik aik al myn eeuwre stokken, dà ‘t yn ús tang schreeuwn hew, útjeeuwn hew en sò mooi ús lôzers dele wúe, noom ik maar it beslút om de aude tekst reis ieuwr tò schrieuwen en hier opnee út tò jaan feur ús jaive lôzers. It binne trooi gedichten fan menheer H. Conter dy ‘t in kaptein wie. Syn schrieuwwiize is wal eeuwrs, mot ik seze! Syn spelling dúech my in bytke tinken oon hò ‘t B. van Bon ús tang schreeuwn yn syn aiste brief oon my, dat tògelyks syn aiste keer wie om ús tang tò schrieuwen en hy hie it maar dien op syn ooine wiize krekt sò as menheer H. Conter dat yn syn tiid dien hie en derom (dat wil seze troch it spontaan betinken fan deze ooine wiize fan schrieuwen) wie de brief fan menheer B. van Bon aik fan got belang feur it taaleeuwndersiek dat wy dogge nooi de ‘Eilaunstang’. Nach in wez ieuwr menheer H. Conter syn aiste gedicht: Krekt sò as B. van Bon syn brief dy ‘t oon my jochted wie, begint er yn it Hollauns om reis út tò lezen wat er feur eichen hie (it is in seurt ferantweurding) en gie dan oon it ieuwn fan syn aiste gedicht ieuwr yn syn ooine tang, dy ‘t er fan syn gebeurte oof spritsen en yn syn jeuchdige jieren fan syn heit en mim leersd het, sò meie wy wal oonnimme. Feur de lôsberens hew ik nommers yn ‘e tekst oonbracht; sò liike it batter tò lôzen.

Hier ne it aiste gedicht:

KROMMER DAN KROM EN TOCH REGT.

1. Schoon ’t voor ons oog onmooglijk schijn’,

Gij ziet het hier, het kan zoo zijn;

Want ik vraag aan ’t Hollandsen oor:

Wie leest dit verstaanbaar voor?

2. „t Is onmooglijk zult gij zeggen.”

Vraag ik zulks op Schiermonkoog

Daar is ’t duidlijk voor hun oog.

En dat is ook Neerland’s grond

3. Waar men het verstaanbaar vond.

Ook nog aan ’t Schiermonniks oor

Geeft het soms een valsch gehoor

Veeltijds brengt de tong te regt

4. Wat de pen te scheef u zegt.

Het zal niemand ooit gelukken.

’t Zijn klinkletters wat ons schort:

’k Schiet er nog wel zes te kort.

5. Eer ik ’t heb ter neer gezet

Heb ik meer dan eens gelet,

Om de klanken zoo te wringen,

Als de tong ze u op kan dringen.

6. Die het zonder fouten schrieuwt,

Zis ik dat mien mester blieuwt;

Want buug dit krume noch zö lang

Het wet net jogt dan trog uus tang.

It twadde gedicht:

DE AAISTE JANNEWARIS.

1. ’k Hef ’t wol vaker al probeere

Om iëen stök ien Eilaaunstaal,

Maar ik mogt het drooij’ of keere,

’t Hiea altied zon rare vaal.

2. ’k Zil het nog reis iêan keer waaigje,

’t Is ne mien gebeurtedei,

’k Zil mien hassens zö lang plaaigje,

Dat het mie toch lökken mei.

3. ’t Slimste is maar om ’t to schrieuwen,

To digten sjog dat taol ik net,

Maar om ’t aolles zö tö wrieuwen,

Dat het veur elk laosbaar wet.

4. ’t Is dan d’ aaiste Jannewaris,

Dus van zollem Neijiers dei

Dat elk die maorne eer bie daar is,

Is ’t veur zon dan zelfs al dei.

5. Ja, ne wieml’ het op de strieäte,

Lietje en goat van huus tot huus.

Gimmen ken het jaan neu lieäte,

Scheun cent bie cent, ’t vult toch de buus.

6. Ieüwral wet men komm of staaije,

Daadlik: „glok ien ’t neiaje jier.”

Wat men heere af wat men sjaaije

Alles is dan ien plezier.

7. Maar ach ’t is noch ieans gen jaaune

Of ’t giea wiear op ’t aaude speur

D’ieane mak’ke d’eauwr te schaaune

Dat die maorne noch wiea ien vleur

8. Ja, ik leeuw wol vast dat völe

Wenstje en ja wietet net,

Scheun ’t wol van har lippen röle

Jo zesset maar Jao mien het net

9. Ken men dat zö gauw verjette

Wat uns öine mule zei:

Wil er toch wat mair op lette,

Vreuânen as ’k jemm’ bidde mei.

10. En dat rochjen van een ewr,

Star lak en brak tö loäzen

Elk bescheaüw hem zollem Jewr,

Dat zue wat botter woäze

11. En Jezus zei uus aaik: wie zille

En ewr gen kwaaid oon dwaan

Maar krekt zö as wie ’t zollem wille,

Zö maöt wie ’t n’eâur aaik jaan;

12. Kom lieat uus dan mooi ’t Neiaje jiear,

En botter paaid betrede,

Dan waaundelje wie mooi pleiziear

En elk is dan tö vrede.

13. As elk dat paaid guëd haauwde ken

En komt disz dei veur uus dan wiear,

Dan reupt elk neâur mooi bliedschap to

„Gelok en zegen ien ’t Neiajiear.”

It tredde gedicht:

OON DEN LOAZER.

1. ’t Is aaiste ien uus oine spraak,

Verscheunje dus den dichter;

Want zeker dacht hie het wat vaak,

’t Wet botter en aaik ligter.

2. Wil mie dus vut geen straf op lesse,

As ’t somtieds net to loazen wiea

Want ’k ken ’t jemm’ wol mooi wiearheid sesse,

’k Wiea blied, dat ik het zö viear hiea.—

Latter feeuwn ik nach wat ieuwr H. Conter. Tò wyten, Johan Winkler wie yn syn tiid (mair dan húndert jier eer ‘t myn siel nooi de ieze koom om gebeuren tò wezzen) aik al op ‘e heichte fan H. Conter syn werk en sòdwaande het er dit ieuwr him schreeuwn:

,,Zoo nu en dan wordt er door dezen of genen Schiermonnikooger wel eens het een of ander in het schiermonnikooger friesch opgesteld. In den laatsten tijd is dit vooral het geval geweest met den koopvaardij-kapitein H. Conter, die eenige gedichten en prozastukken in den tongval van Schiermonnikoog geschreven heeft, welke echter niet zijn uitgegeven, maar na den dood van den verdienstelijken schrijver in handschrift zijn blijven liggen. Een van deze gedichten echter komt voor in F. Allan, Het eiland Schiermonnikoog, onder den titel: De aaiste Jannewaris.”

Graach wil ik de (eeuwnútjeeuwne) haunschriften fan H. Conter siekje. Ik hupje maar dat jà nach bestaie en dat jà net neurne mair tò bekinnen binne. It is heel belangryk feur it behaud fan deze tang dat ôle aude geschriften byneeuwr bracht wezze en útjeeuwn wezze yn werken dà ‘t nee jiet schiine op it aude dat eerder schreeuwn wie troch de júed fan it Eilaun, fejetten wie en nach neut útjeeuwn wie. Aik as it al eerder eurne útjeeuwn wie is it gúed om nach reis troch de aude geschriften hanne tò gain en se wier opnee út tò jaan feur ‘e nooitaim dy ‘t de aude tang mooi syn ooine wil en iiver yn ere haude motte sil en derom wal belang hewwe súe by it opnee útjeeuwn wezzen fan aude haunschriften.

Tat slat wil ik nach in meu stok fan Johan Winkler dele ieuwr ús taal en der ‘t monnichien fan it Eilaun it mooi iens wazze sil (it beeldt gúed út hò ‘t de júed dà ‘t fan it Eilaun komme salm ieuwr har tang tinke):

,,[Z]eker is het dat op Schiermonnikoog heden ten dage een taal wordt gesproken, die van alle nederlandsche tongvallen, wel het allerverste van de geijkte nederlandsche schrijftaal verwijderd is. Het is voor iederen Hollander of voor iederen niet-Fries letterlijk onmogelijk, ook bij de grootste oplettendheid, om er iets van te verstaan, wanneer Schiermonnikoogers met elkanderen hun eigenen tongval spreken. Zelfs voor echte Friezen van den vasten wal, die dagelijks gewoon zijn de friesche taal te spreken en te hooren spreken, is dit dikwijls zeer moeielijk. Niettemin is het schiermonnikooger friesch volstrekt niet een onbeschaafden, ruwen, armen tongval. Het tegendeel is waar! Het schiermonnikooger friesch is een zeer beschaafden, woordrijken, zuiveren tongval, die daarenboven bijzonder aangenaam, welluidend en zoetvloeiend voor het gehoor is, en door de eilanders op een nette, gekuischte wijze, hoewel vrij wat zingerig, even als dit op vele zeeplaatsen geschiedt, wordt gesproken. Door deze eigenschappen onderscheidt het zich gunstig van het gewone friesch van den vasten wal. Vooral wanneer dit friesch door de echte boeren, gelijk meestal door dezen geschiedt, al schreeuwende en met den mond zoo wijd mogelijk open, wordt uitgebracht, wordt dit door den frieschen tongval van Schiermonnikoog verre overtroffen; het laatste kan op groote zachtheid, liefelijkheid en bevalligheid bogen.”